Το θέμα της εβδομάδας
1
Η αντιμετώπιση των εξαρτήσεων ως όρος αντίστασης
04.08.2014
Του Νίκου Λάιου*
Εξατομίκευση, διάλυση του βιώματος της κοινότητας και του άμεσου ανήκειν, απώλεια λόγου στα κοινά και συμμετοχής στη διαμόρφωσή τους, έλλειψη νοήματος και προοπτικής, αλλοτρίωση, προσωπικά και οικογενειακά τραύματα, ελλειμματική ταυτότητα, πολιτιστικός μαρασμός και πολιτισμική σύγχυση – μερικοί μόνο από τους παράγοντες, στους οποίους αναλύεται το κοινωνικό φαινόμενο της εξάρτησης από ουσίες.
Βαφτίζοντας το κρέας, ψάρι
Η πλειοψηφία όσων ασχολούνται με «το ζήτημα», αναγνωρίζουν φραστικά την εξάρτηση ως φαινόμενο πολυπαραγοντικό, κατοχυρώνοντας έτσι για τον εαυτό τους επιφάνεια «προοδευτικού ανθρώπου». Ωστόσο, συχνά οι αποχρώσεις του εκφερόμενου λόγου και, κυρίως, οι πράξεις κινούνται σε κατεύθυνση ολότελα αντίθετη από τη διακηρυγμένη. Δηλαδή, προς έναν αναγωγισμό των πολλών πτυχών της εξάρτησης: Στο οικονομικό ή το ιατρικό ή το νομικό πεδίο συχνά με μια «σύνθεση» των τριών, στην υπηρεσία μιας οργουελικής ανθρωποδιαχείρισης.
Οι εξελίξεις στις δομές χορήγησης υποκαταστάτων της ηρωίνης είναι χαρακτηριστικές τέτοιας «σύνθεσης». Εκεί, υπό το σύνθημα «ο εξαρτημένος είναι άρρωστος και όχι εγκληματίας», ακολουθήθηκε η εξής πορεία: Διάλυση των μονάδων του ΟΚΑΝΑ, μεταφορά τους σε νοσοκομεία, μαζικές «εισαγωγές» εξαρτημένων χωρίς καν υποτυπώδεις υποδομές και επαρκές προσωπικό, «απλοποιήσεις» επί «απλοποιήσεων» στις διαδικασίες χορήγησης υποκαταστάτων, απαξίωση της ψυχοκοινωνικής στήριξης στα όρια της «περατζάδας», ενοχοποίηση ως «απάνθρωπων» των θεραπευτικών ορίων -ελλείψει των οποίων αναπαράγονται θεμελιώδεις ψυχικές παράμετροι της εξάρτησης- και άλλα, που ο χώρος δεν επαρκεί για να αναφερθούν. Το ζοφερότερο ίσως στις εξελίξεις αυτές είναι πως παρουσιάζονται ως «ανθρωπισμός», τη στιγμή που υποβιβάζουν τον άνθρωπο σε αναξιοπαθούσα κακόμοιρη ύπαρξη, που για να μην υποφέρει, θα ανακουφίζεται καταναλώνοντας αιωνίως το θέαμα τοξικών φωτοβολίδων μέσα στο κενό.
Η κρυφή γοητεία του αστισμού…
Είναι στο έδαφος τέτοιων αναγωγισμών, που αναπτύσσονται δημοσίως θέσεις περί «νομιμοποίησης των μαλακών [sic] που δεν είναι επικίνδυνα», περί «χαμένων κρατικών εσόδων λόγω μαύρης αγοράς, που λύνεται με νομιμοποίηση της ηρωίνης» κ.λπ. Και είναι γι’ αυτό οι θέσεις αυτές αναντίστοιχες με τη συνθετότητα και, τελικά, τη σοβαρότητα του φαινομένου της εξάρτησης. Ωστόσο, τις υιοθετούν και αριστεροί άνθρωποι και συλλογικότητες, θωρώντας έτσι την ουσιοεξάρτηση μέσα από το αστικό πρίσμα του «εμπορεύματος», του «ατομικού δικαιώματος», της «ατομικής ευθύνης» και οριακών ιδεολογικών παραγώγων, όπως η «αυτοδιάθεση» σωμάτων, συνειδήσεων κ.λπ. Το άρθρο του συναδέλφου Δημήτρη Γιαννάτου φωτίζει το ζήτημα αυτό στον πυρήνα του.
…και τα μαύρα φεγγάρια της πραγματικότητας
Αυξημένος αριθμός εξαρτημένων από ουσίες, που προσεγγίζουν προγράμματα απεξάρτησης, εμφανίζονται με σωρευμένα προβλήματα: Χρήστες πολλαπλών ουσιών -συνθετικών, μεταξύ άλλων- με μειούμενες ηλικίες έναρξης χρήσης, στερούμενοι ασφάλισης και πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας, άστεγοι, χωρίς ρεύμα και νερό, άνεργοι, εκπορνευόμενοι, οροθετικοί και/ή φορείς ηπατίτιδας C. Την ίδια στιγμή, όλες οι δομές αντιμετώπισης της εξάρτησης διαλύονται από τις «μνημονιακές» πολιτικές.
Απάντηση σε τέτοια κατακρήμνιση δεν μπορεί να έρθει μόνο με άρθρωση αιτημάτων χρηματοδότησης των δομών, νομικούς χειρισμούς και ιατρικά πρωτόκολλα. Χρειάζεται κάτι πολύ βαθύτερο, μια αποφασιστική μετακίνηση από τον ρόλο του γκρινιάρη εκτελεστικού βραχίονα ή της προοδευτικής πτέρυγας του αστισμού στο ζήτημα της εξάρτησης.
Συνάντηση, αντίσταση, χειραφέτηση
Η σημασία της εξάρτησης, ως όντως πολυπαραγοντικό κοινωνικό φαινόμενο, βρίσκεται στην καρδιά των φλεγόντων ζητημάτων ανασυγκρότησης της παραγωγής, της παιδείας, της υγείας, του πολιτισμού. Σε συνθήκες όξυνσης της κοινωνικής αδικίας και της «ατομικής» ανελευθερίας, που θυμίζουν τις αντίστοιχες συνθήκες της αυγής των καπιταλιστικών κοινωνιών, το «αντίδοτο» σε κάθε είδους εξάρτηση, προσωπική ή συλλογική, είναι μια εξωστρεφής, αγωνιστική στάση ζωής. Με τις βιοπολιτικές να περιχαρακώνουν τη ζωή σ’ ένα πλαίσιο ολοένα πιο καταπιεστικό, περιοριστικό και τυποποιημένο, μια ζητούμενη στάση ζωής είναι στην πραγματικότητα αντι-στάση. Αντίσταση στον αποσυντιθέμενο ατομικισμό και τα φαινόμενα παλινδρόμησης σε αγελαίες, φασίζουσες «οντολογικές λύσεις». Αντίσταση στην προσκόλληση, τη μετάθεση και ανάθεση ευθυνών, την έλλειψη πίστης στον εαυτό, την ενδοβλημένη αίσθηση ενοχής και αδυναμίας. Όψεις συμβολής σε τέτοια αντίσταση δίνει το άρθρο της συναδέλφου, Άννας Τζάκου, που μεταφέρει στοιχεία της φετινής δουλειάς των Κέντρων Πρόληψης στην κοινότητα.
Ο ρόλος των εργαζομένων στις δομές αντιμετώπισης της εξάρτησης σε εναλλακτικές πορείες ανθρώπινης χειραφέτησης μπορεί να είναι κομβικός. Ιδιαίτερα στη βάση των πλούσιων εμπειριών της πρόληψης, που εδώ και χρόνια δημιουργεί, συνενώνει ή εμπλουτίζει ενεργά τοπικά δίκτυα. Συμβάλλει, έτσι, στην επανένωση των θραυσμάτων της κοινότητας, αφού δεν βλέπουμε την πρόληψη ως προνομιακό πεδίο «ειδικών» που μοχθούν για «καλλιέργεια τεχνικών» σε ιδιωτεύοντες «μη ειδικούς», αλλά ως υπόθεση ενεργοποιημένων πολιτών, που συνενώνουν στον δημόσιο χώρο τις ζωτικές δυνάμεις τους, τις γνώσεις, τα οράματά τους, με κοινωνικό πολλαπλασιαστή και γειωτή την κοινή δράση για αλλαγή. Μέσα από ό,τι οι εξελίξεις των τελευταίων χρόνων έχουν αναδείξει ως αδιαμεσολάβητες συλλογικότητες, ως ζωντανούς σπόρους νέων κοινοτικών μορφών, στις σύγχρονες τοπικές, περιφερειακές και παγκόσμιες συνθήκες – και όχι αναβιώσεων.
Η παρακαταθήκη υπάρχει και είναι δημιούργημα των τοπικών κοινωνιών. Μένει να την κοιτάξουμε αναστοχαστικά, περνώντας σε βιωμένους τόπους και χρόνους μιας αντιπρότασης συνάντησης-χειραφέτησης, απέναντι στις κυρίαρχες δυνάμεις του συνεχούς «κερματισμός-επιβολή». Με νέες προσεγγίσεις του δημόσιου χώρου και της συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων, με νέες εκπαιδευτικές και αισθητικές προτάσεις κ.ο.κ. Με μια λέξη ξανά: αντιστεκόμενοι. Ενάντια στην υποταγή, την εξάρτηση και τις κίβδηλες «λύσεις» που παρατείνουν τον πόνο, απαλύνοντάς τον πρόσκαιρα – μέχρι την επόμενη δόση…
* Ο Νίκος Λάιος είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος, πρόεδρος του Σωματείου των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης.
Αναδημοσίευση από τον Δρόμο της Αριστεράς
2
«Άτομο», «οικονομική ελευθερία» και εξάρτηση
04.08.2014
του Δημήτρη Γιαννάτου*
Το ζήτημα της «διαχείρισης» των εξαρτημένων, μέσω της χορήγησης «φαρμάκων» ή της ρητορικής για τη «νομιμοποίηση ουσιών», εντάσσεται στο πνεύμα του μετασχηματισμού των κοινωνιών, που αναφέρονται πια στη μετα-νεωτερικότητα. Εντάσσονται στον συναγωνισμό της «δεξιάς» και «αριστερής» προόδου, ενάντια στις «παραδοσιακές» κοινωνίες. Είναι το πολιτισμικό πρότυπο ενός μετα-βιομηχανικού οικονομιστικού ολοκληρωτισμού, που προσπαθεί να κτίσει τη νέα «προοδευτική» κοινωνία, μέσα από τα ερείπια που δημιουργεί η βιομηχανική και οικονομική ύβρις.
Ο Ιβάν Ίλιτς (1926-2002 ) πίστευε ότι η κρίση απλώνει τις ρίζες της στην αλαζονεία της υπερβολής, στην υπέρβαση κάθε ορίου. Στο έργο του, συχνά αποδίδει στους θεσμούς και στους «ειδικούς» τους, την αντίσταση να αναγνωρίσουν τα όρια της ανθρώπινης ισχύος και αντοχής. Υπογραμμίζει το γεγονός ότι η έλλειψη ορίων διαπερνά πολλές πλευρές του ανθρώπινου βίου, χάρη στη μεγέθυνση αξιών και εννοιών, όπως η «ανάπτυξη», η «υγεία», η «ζωή», σε δραματικά μεγέθη, που εκμηδενίζουν τον άνθρωπο με σάρκα και οστά. Παράλληλα, με την κρίση και σήψη του φυσικού περιβάλλοντος, από την υπερ-μεγέθυνση, συνυπάρχει και η ηθική, κοινωνική κρίση, εφόσον χάνονται οι συνθήκες που μπορούν να καρπίσουν η αγάπη για τον άλλον, η αλληλοβοήθεια, η προσωπική ευθύνη κ.ά.
Από τη δεκαετία του ’70, ο Ιβάν Ίλιτς μιλούσε για την «πολιτισμική ιατρογένεση», τονίζοντας την αλλαγή της κουλτούρας σε σχέση με την αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας. Τα πολιτισμικά πρότυπα και οι τρόποι που η κάθε κοινωνία είχε αναπτύξει για να αντιμετωπίζει το πόνο, την αρρώστια ή τον θάνατο, αντικαθίστανται από το μονοσήμαντο ιατρικό μοντέλο.
Η κοινότητα, όρος χειραφέτησης
Ο «πόλεμος» ενάντια στην κοινότητα αποτελεί προϋπόθεση του ατομικισμού και των «δικαιωμάτων». Στην εποχή μας οι (σοσιαλ)φιλελεύθερες ελίτ συνεχίζουν την ολοκληρωτική κυριαρχία του εμπορεύματος, επιχειρώντας να εξαφανίσουν την ιστορία, τις αξίες χειραφέτησης, τις ντόπιες ταυτότητες και κουλτούρες. Επιτίθενται λυσσαλέα στο κοινοτικό και ουσιαστικό «σχετίζεσθαι», ως το γόνιμο σπέρμα για ένα μοντέλο ζωής με ισορροπία Λόγου και Πνεύματος, με συγκεκριμένο πολιτισμικό όραμα, αυτόνομες οριζόντιες κοινοτικές σχέσεις, με δικαιώματα και παροχές, αλλά με όρια και με κανόνες ή ενίοτε και με λειτουργικές απαγορεύσεις.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης είναι σαφής για τα «όρια» και την «ωριμότητα» της αυτοθέσμισης: «Ακόμα και στην πιο ελεύθερη, αυτόνομη και διεθνιστική κοινωνία θα πρέπει να αποφασίζεται η σύνθεση του εκλογικού σώματος. (…) π.χ. να αποφασίζεται αν στις δημοτικές εκλογές θα έχει δικαίωμα ψήφου οποιοσδήποτε βρίσκεται στην πόλη αυτή, τη στιγμή των εκλογών. Αν όχι, ποιο είναι το ελάχιστο όριο διαμονής μετά από το οποίο θα έχει κανείς το δικαίωμα να ψηφίζει; (…) η άποψη “είμαι ανθρώπινο όν και ψηφίζω σε μια κοινωνία όπου δεν υπάρχουν διακρίσεις”, μπορεί να καταλήξει, και καταλήγει, στο αντίθετο από αυτό που θα ήθελε να είναι. Ο θεσμός της εκλογής διακωμωδείται αν ο οποιοσδήποτε, χωρίς καμιά προϋπόθεση, καμιά συμμετοχή στη πολιτική ζωή της ομάδας… καμιά πιθανότητα να υποστεί τις συνέπειες της ψήφου του, ψηφίζει. Ψηφίζω σημαίνει συμμετέχω πλήρως σε μια συγκεκριμένη πολιτική κοινότητα, η οποία και πρέπει κατά κάποιο τρόπο να οριοθετείται».
Στις μέρες μας, είναι πολύ πιθανόν πως η εύκολη ετυμηγορία της «δικαιωματικής Αριστεράς» για τον Καστοριάδη, θα τον κατέτασσε στους «αντιδραστικούς», αν όχι στους «φασίστες». Η διέξοδος από την κυριαρχία της οικονομίας και του θεάματος, αντί να επιδιώκει τον «εκσυγχρονισμό της κοινότητας», προκρίνει την καταστροφή της. Την απόσπαση του ανθρώπου, ως πρόσωπο, από τις μορφές παραδοσιακής κοινωνικότητας: του κοινοτισμού, της γειτονιάς, του επαγγέλματος, των τελετουργικών αλληλοβοήθειας και επιβίωσης.
Η αποθέωση του ατομισμού και της οικονομικής κυριαρχίας πάνω στις ανάγκες, έπρεπε να συντρίψει παραδοσιακούς θεσμούς κοινοτισμού, ώστε όπως λέει ο Καρλ Πολανύι (1896-1964), στο έργο του "Ο μεγάλος μετασχηματισμός", η απειλή της φυσικής εξόντωσης από την πείνα είχε ως απαραίτητη προϋπόθεση «να καταστραφεί η οργανική κοινωνία, που δεν ανεχόταν τη λιμοκτονία του ατόμου». Ο «μεγάλος μετασχηματισμός» της Βιομηχανικής επανάστασης αντικατέστησε τελείως όλους τους τρόπους αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρώπων. Ξεθεμελίωσε το πολιτισμικό μοντέλο των μη καπιταλιστικών (επομένως αντι-καπιταλιστικών) κοινωνιών. Η «φιλελευθεροποίηση» του πολιτισμικού καθεστώτος (προπύργιο της «δικαιωματικής Αριστεράς») συμβαδίζει με τον ολοκληρωτισμό του οικονομικού και πολιτικού προτύπου (από τη Δεξιά) για να αποδυναμώσει τις κοινωνικές αντιδράσεις.
Η καταστροφή του παραπάνω τρόπου ζωής, βαθιά ριζωμένου στην πολιτισμική ταυτότητα, αποτελεί την κατάλληλη βάση για τον «εκσυγχρονισμό» της εποχής μας. Όταν απονευρωθούν ή εξαλειφθούν οι δεσμοί που ορίζουν την κοινότητα, τόσο ως πολιτισμικό βίωμα όσο και ως κοινωνικοοικονομική δομή, αφενός αποδυναμώνεται η πίστη στον μέσο άνθρωπο, πως μπορεί να αυτοδιοικείται ή και να «θεραπεύεται» και αφετέρου μειώνονται οι τελευταίες αντιστάσεις στην ολοκληρωτική κυριαρχία του παγκοσμιοποιημένου κεφαλαίου. Η κοινότητα ως τρόπος αυτονομίας και αυτοδιεύθυνσης, αποτελεί ένα εναλλακτικό μοντέλο συνολικής ανάπτυξης και παραγωγής, που λαμβάνει υπ’ όψιν τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις, αλλά έρχεται σε αντιδιαστολή και αντίσταση με την παγκοσμιοποίηση και την απόλυτη πολιτισμική κυριαρχία του ατόμου, ως μονάδας και καταναλωτή – ουσιών, μεταξύ άλλων «προϊόντων».
* Ο Δημήτρης Γιαννάτος είναι κοινωνιολόγος, γραμματέας του Συλλόγου Εργαζομένων ΚΕΘΕΑ
Αναδημοσίευση από τον Δρόμο της Αριστεράς
3
Η πρόληψη, κλειδί για πολλές πόρτες
04.08.2014
Της Άννας Τζάκου*
Σε εποχές κρίσης, σε εποχές που η κοινωνία βρίσκεται σε σύγχυση και οι άνθρωποι δυσκολεύονται να αντεπεξέλθουν στην καθημερινότητά τους είναι συχνή η καταφυγή στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών και στην υιοθέτηση γενικά εξαρτητικών συμπεριφορών.
Τη φετινή, δύσκολη σχολική χρονιά τα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων ανταποκρίθηκαν σε ιδιαίτερα αυξημένα αιτήματα από Δημοτικά, Γυμνάσια και Λύκεια όλης της χώρας προκειμένου να πραγματοποιήσουν παρεμβάσεις που αφορούν στην υποστήριξη των μαθητών, μέσα από μακράς διάρκειας εκπαιδεύσεις ή βραχείες ενημερώσεις. Μέσα από αυτές, οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να μιλήσουν για θέματα που τους απασχολούν, να επικοινωνήσουν και να μοιραστούν τις ανησυχίες τους με βιωματικό τρόπο. Και μέσα από τέτοιες ανοιχτές διαδικασίες να ενημερωθούν σχετικά με τη χρήση ουσιών και τις επιπτώσεις τους στην ψυχική και σωματική υγεία, να προβληματιστούν σχετικά με τα «πολλά γιατί» κάποιος μπορεί να υιοθετεί βλαπτικές συνήθειες για τον ίδιο και τους γύρω του και πώς αυτός ο φαύλος κύκλος μπορεί να σπάσει. Να προβληματιστούν, τέλος, σχετικά με το ρόλο που παίζουν τα κοινωνικά πρότυπα στις επιλογές που υιοθετούμε στην καθημερινή μας ζωή και με το πώς μπορεί να αναπαράγουμε συμπεριφορές που θεωρητικά καταδικάζουμε.
Παρεμβάσεις στους μαθητές είχαν να κάνουν και με την πρόληψη και την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού, με ορίζοντα την καταδίκη των ρατσιστικών επεισοδίων όπου κι αν αυτά παρατηρούνται, την καλλιέργεια του αμοιβαίου σεβασμού και της αλληλεγγύης μεταξύ των μαθητών, την αποδοχή της διαφορετικότητας, την ανάπτυξη ουσιαστικής επικοινωνίας στην τάξη, μέσα από την εκπαίδευσή τους στην αναζήτηση και εξεύρεση αποτελεσματικών τρόπων επίλυσης των μεταξύ τους συγκρούσεων – κάτι που διαφέρει από μια κατασταλτική και υποκριτική «αποτροπή των συγκρούσεων».
Σε συνθήκες συλλογικής κρίσης η κάθε είδους εξάρτηση βρίσκει πρόσφορο έδαφος να αναπτυχθεί. Ωστόσο, η εκδήλωση μιας εξαρτητικής συμπεριφοράς αποτελεί το σύμπτωμα που φανερώνει ότι βαθύτερα προβλήματα και δυσκολίες ήδη υπάρχουν στον άνθρωπο και αντί να αντιμετωπιστούν καλύπτονται και αποσιωπώνται. Η σημασία της πρόληψης έγκειται ακριβώς στη σταθερή καλλιέργεια δεξιοτήτων μέσω των οποίων ο άνθρωπος στέκεται ενεργητικά και αποφασιστικά στην κάθε δυσκολία που προκύπτει, διεκδικεί και αναπτύσσει υγιείς σχέσεις με τους γύρω του, στηρίζεται και ανατροφοδοτείται από αυτές, σέβεται τον εαυτό του μέσα στη διαφορετικότητα και επιλέγει να διατηρεί το πνεύμα και την κρίση του «καθαρά», ανεξάρτητα, μη χειραγωγήσιμα.
*Η Άννα Τζάκου είναι κοινωνιολόγος, υπεύθυνη Παραρτήματος Β. Αττικής Σωματείου Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης
Αναδημοσίευση από τον Δρόμο της Αριστεράς
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου